Al Gazali, teolog, mistyk i sufi, rozpoczyna swoją Alchemię Szczęścia tymi słowami:
“Wiedz, że człowiek nie został stworzony przez przypadek, lub dla żartu, ale został cudownie stworzony dla wielkiego celu. Choć nie pochodzi z wieczności , jednak żyje wiecznie i choć jego ciało jest ziemskie i marne, jego duch jest wzniosły i boski. Kiedy w tyglu wstrzemięźliwości oczyszczony jest z cielesnych namiętności, osiąga wówczas szczyty i zamiast być niewolnikiem pożądań i złości, obdarzony zostaje anielskimi cechami.”

Nauka muzułmańska prócz nauk „otwartych” lub „dostępnych,” zawiera również kategorię nauk „ukrytych” (khafijja), zwanych czasem tajemnymi (ghariba). Nauki te z samej swej natury pozostają zawsze ukryte tak w kwestii treści jak dostępu. Jedną z najbardziej znanych jest alchemia, która ze świata islamu trafiła do Europy pod nazwą al kimija. Alchemia w islamie, podobnie jak na Zachodzie, uważana jest zarówno za naukę jak i sztukę. Opiera się na zasadzie „wszystko istnieje we wszystkim”, „wszystko przenika wszystko”, co otwiera nadzieje na możliwość transmutacji substancji. W muzułmańskiej metafizyce (zwłaszcza u lbn Arabiego) pierwsza determinacja Absolutu jest tą, w której wszystkie Boskie Imiona i Boskie jakości są determinowane, ale jeszcze nie rozróżnione, więc każda jakość jest częścią innej jakości. Można powiedzieć, że punkt widzenia alchemii przypomina tę ideę Rzeczywistości na poziomie kosmicznego istnienia. Absolut wyznacza Boskie Imiona i Jakości, jednak przed zróżnicowaniem każda Jakość znajduje się w innej Jakości.
Alchemia zajmuje się transmutacją substancji w obecności czynnika duchowego, którego symbolem jest Kamień Filozoficzny. Alchemia jest przede wszystkim procesem wewnętrznej transmutacji człowieka. Jest nauką obejmującą i ujednolicającą kosmos i duszę, opartą na poglądzie, że natura jako obszar święty, zawiera w sobie procesy narodzin szlachetnych metali i minerałów, przyśpieszanych przez alchemika dzięki mocy Ducha operującego w duszy. To dzięki Duchowi ostateczne „zbawienie” duszy od jej (cielesnego) uwiązania jest możliwe, oraz transmutacja w złoto – substancję, która pozostaje odporna na wszelkie wpływy sił przyrody. Alchemia, zafascynowana świętością natury i doktryną jedności kosmosu (tauhid), stoi po przeciwnej stronie rozdrobnionej i zeświecczonej nauki badającej (materialne) przedmioty.
Muzułmańska alchemia, która osiągnęła swój szczyt w okresie Dżabira lbn Hajjana (znanego również jako al-Suƒi) już w IX wieku naszej ery, zawierała filozofię natury, zgodną z naukami Hermetycznymi. Według Dżabira, wszystkie metale powstają jako rezultat „małżeństwa” siarki i rtęci w różnych proporcjach i pod wpływem niebiańskich wpływów. Kluczem do zrozumienia struktury metali jest równowaga (almizan), która odgrywa zasadniczą rolę w muzułmańskiej alchemii. Jest to nierozerwalnie związane z nauką o liczbach i literach (al-dżafr). Cyfry używane przez Dżabira mają bliski związek z muzyczną skalą Pitagorasa, starożytną architekturą Babilonu i chińską Ming-Tang, co wskazuje na wczesne kontakty z chińska alchemią.
Fundamentalny aspekt alchemii związany jest z eliksirem (al-iksir) i Kamieniem Filozoficznym (hadżarat al-ƒalasiƒat). Dżabir wymienia szereg eliksirów (roślinne, zwierzęce, mineralne, etc.), ale Kamień Filozoficzny może być tylko minerałem. Do transmutacji potrzebna jest prócz niego obecność siły duchowej, której nie ma pośród substancji naturalnych. Dlatego eliksir i Kamień Filozoficzny dostępne są jedynie mistrzowi.
Alchemiczna transmutacja jest procesem składającym się z szeregu etapów: zaczernienie (nigredo), wybielenia (albedo), czerwienienie (rubedo) kamienia, który ma być poddany transmutacji. Uzyskuje się ją przez naturę samą, ale z pomocą łaski Boga, która jest niezbędna aby proces ten się powiódł. Alchemicy mówią:
„natura może pokonać naturę”, co sugeruje, że natura sama dokonuje transmutacji substancji. Pokonanie natury przez naturę jest jednak jedynie możliwe z pomocą duchowej obecności, która wychodzi ponad naturalny porządek, jednocześnie jest „ponadnaturalnie naturalna.”
Etapy dzieła alchemicznego zawierają śmierć i wskrzeszenie, rozpuszczenie i koagulację, w taki sposób, że metal nieszlachetny, chaotyczny i nieuporządkowany, zamienia się w złoto – metal solarny, symbol doskonałości i harmonii na płaszczyźnie fizycznej. Działanie alchemiczne zakłada rozpuszczenie tego, co podległo koagulacji i koagulacji, lub krystalizacji tego, co jest rozpuszczone. Słynne powiedzenie Imama Dżafara Sadikal, jednego z najwybitniejszych sufich (pośród jego uczniów był również Dżabir): „nasz duch jest naszym ciałem, a nasze ciało naszym duchem” (arwahuna adżsaduna wa adżsaduna arwahuna) , również oznacza alchemiczną transmutację, która krystalizuje i utrwala lotnego ducha i rozpuszcza skoagulowane, gęste ciało.
Znane alchemiczne powiedzenie solve et coagula dotyczy nie tylko minerałów i metali, ale związane jest bezpośrednio z duchową alchemią, w której stwardniałe serce upadłego człowieka jest roztapiane, a amorficzne aspekty jego duszy skrystalizowane. Praca alchemiczna, jest w istocie wewnętrznym procesem transformacji duszy. Niczym metal nieszlachetny roztapiany w atanorze (al-tannur, lub piec), stwardniała skorupa ludzkiej duszy, która przeszkadza w osiągnięciu źródła życia w samym środku istnienia, jest stapiana w ciele, będącym mikrokosmicznym atanorem. Śmierć i zmartwychwstanie metali jest zewnętrznym wsparciem śmierci i zmartwychwstania duszy, a figura feniksa powstającego z popiołu niczym innym jak odbiciem stanu duszy człowieka, który uwolnił się z wiezienia ograniczeń i pożądań. Małżeństwo Słońca i Księżyca, lub króla i królowej – często przedstawiane w alchemicznych tekstach – to symbol zaślubin duszy z Duchem’.
Początki alchemii giną w mrokach czasów. Niedługo przed narodzinami Chrystusa pojawia się jej systematyczne ujęcie – jednocześnie w Aleksandrii i Chinach. Islam stał się spadkobiercą całej aleksandryjskiej tradycji i u swych źródeł zawiera wiele mitycznych postaci związanych z Hermetyzmem. Są między nimi Agathodaimon, lzis, Kleopatra, Pitagoras, Bolos Demokritos, Zosimos, Apoloniusz z Tiany (jego Sekret Stworzeń – w przekładzie: Sirr al-khaliqah jest dobrze znany muzułmanom), Teukros i Stefanos z Aleksandrii.
Najważniejszym źródłem alchemii muzułmańskiej jest Corpus Hermeticum, będący również przedmiotem dociekań wielu filozofów i poetów Zachodu. Muzułmańskie teksty mówią jednak nie o jednym Hermesie, jak zachodnie, ale o trzech – stąd pochodzić ma określenie „Hemes Trismegistos” (al-muthallath bi’l-hikmah). Trzech Hermesów należy do złotego łańcucha proroków rozciągającego się od Adama do Proroka Muhammada. Hermetyzm był więc uważany za doktrynę objawioną i w związku z tym łatwo zintegrowany z perspektywą muzułmańską, ponieważ był jak gdyby „już” islamski w szerszym znaczeniu tego słowa.
Pierwszy Hermes utożsamiany jest z przed-potopowym prorokiem Idrisem (albo Akhnukh), który mieszkał w Egipcie i zbudował piramidy. Drugi zwany Babilończykiem (al-Babili) żył W Mezopotamii po potopie i był odnowicielem nauk. Trzeci mieszkał w Egipcie (również po potopie) i przekazał ludziom wiele nauk i sztuk. Muzułmanie widzieli w trzech Hermesach nie tylko założycieli nauk alchemicznych, ale astronomii, astrologii, architektury i innych sztuk, oraz filozofii.
W kręgu Imama Dżafara Sadika, w ósmym wieku naszej ery (drugim wieku ery muzułmańskiej), alchemia osiągnęła swój szczyt. Warto wspomnieć znaczenie, jakie miał Dżafar Sadik w linii przekazu (silsila) ścieżek sufickich (turuq). Sufizm, biorący początek od Proroka Muhammada, rozgałęzia się na dwie linie przekazu poprzez jego kalifów: Alego i Abu Bakra. Od Alego wywodzą się wszystkie Ścieżki (określane czasem jako `zakony’) sufickie oprócz jednej- Nakszbandija, której linia wiedzie od Abu Bakra. Obie wielkie linie spotykają się właśnie u Dżafara Sadika, który je łączy – oto powód, dlaczego linia Nakszbandi zwana jest „Złotym Łańcuchem”. Z tego kręgu pochodził też Dżabir, zwany na Zachodzie Geberem.

Wielu pośród Sufich zajmowało się alchemią, poniżej przywołam niektórych z nich:
– Imam Dżafar as-Sadik, sufi i alchemik (700-765 AD). Jego uczeń Geber tak się o nim wyrażał: Mój mistrz Dżafar as-Sadik nauczył mnie…. wszystkiego o alchemii. Imam Dżafar był słynny z jego głębokiej i szerokiej wiedzy, prócz wiedzy religijnej islamu, zajmował się nauką, matematyką, filozofią, astronomią, anatomią, medycyną, chemią, alchemią i innymi dziedzinami. Jego uczniami, prócz Gebera (ojca zachodniej alchemii), byli Imam Abu Hanifa i Imam Malik ibn Anas, założyciele dwóch głównych szkół prawnych islamu. Imam Dżafar miał ogromny wpływ na szkołę prawną islamu szyickiego oraz na sufizm i uważany jest za źródła muzułmańskiej jurysprudencji. Dżafar as-Sadik kany był z liberalnych poglądów na naukę i chętnie debatował z uczonymi różnych wyznań i wierzeń.
– Dżabir Ibn Hajjan, zwany Geberem (721-815 AD), uczeń Dżafara Sadika, był pomostem miedzy tradycją aleksandryjską i średniowieczną Europą. Już w 8 wieku można go było nazwać człowiekiem renesansu, był bowiem: chemikiem, alchemikiem, astronomem, astrologiem, geografem, farmaceutą i lekarzem.
Dżabirowi przypisuje się napisanie około 3 tysięcy traktatów (choć mogą nie wszystkie mogą być autentyczne), o tematyce takiej jak: kosmologia, medycyna, magia, muzyka, biologia, technologia, geometria, metafizyka, logika, sztucznie generowane żywych istot, astrologia, symbolizm.
Jego praca Kitab Ustuqus al-Uss al-Thani (Druga księga podstawowych pierwiastków) zawiera Szmaragdową Tablicę, tłumaczoną później jako Tabula Smaragdina i szeroko rozpowszechniona wśród europejskich alchemików. W swoich badaniach opierał się na systemie numerologii pitagorejskiej i neoplatońskiej. Natura i właściwości pierwiastków były definiowane poprzez wartości numeryczne arabskich spółgłosek, które są używane do dziś.
– Abū Bakr ibn Zakariyā’ al-Rāzī (Latin: Rhazes), urodził się około 864 r. Alchemik, lekarz, filozof. Autor szeregu prac na temat alchemii, między innymi Sirr al-asrār (Latin: Secretum secretorum, czyli Sekret sekretów).
– Maruf Kharki (zm. 815 AD), uczeń Dawida z Tai, lub „syn” Dawida. Wolnomularski „Król Salomon, Syn Dawida jest czasem z nim utożsamiany. Założył sufickie braterstwo Budowniczych.
– Abu al-Atahijja (748-826 AD), garncarz z Bagdadu, autor mistycznych wierszy. Należał do plemienia Aniza, którego emblematem była koza. Po jego śmierci, jego uczniowie nazywanie byli ,,Mędrcami“ i zaadoptowali pochodnię pomiędzy rogami kozy jako symbol iluminacji. Grupa ta wyemigrowało później do Hiszpanii.
– Dhu’l Nun al-Misri (zm. 860 AD), zwany Egipcjaninem. Pisał na temat alchemii. Autor The Suƒis, Idries Shah spekuluje: ,,Thuban Abulfaiz Dhu’l Nun, Egipcjanin, zwany »Królem, lub Panem Ryb”, uważa się, iż był czarnym Nubijczykiem. „Czarny” znaczy egipski (od koloru gleby), oraz »wiedzę‹‹ (od ƒehm, co oznacza zarówno kolor czarny i wiedza) . Był trzecim w sukcesji nauczania po Dawidzie z Tai i Marufem Kharkim. Masoński filar Boaz może być Albuazz, formą imienia Dhul Nuna. Założyl zakon (tarika) sufich malamati, który przypomina wolnomularstwo”.
– Mansur al-Halladż (858-922 AD) zamordowany jako heretyk za apostazję – wypowiedział słowa: ,,jestem Prawdą”; modlił się za swoich oprawców. Podkreślał ważność Jezusa jako nauczyciela Sufich. Autor traktatów alchemicznych.
– Dżunaid z Bagdaclu (zm. 910 AD), jeden z wcześniejszych klasycznych autorów sufickich i traktatów alchemicznych.
– Abu al-Kasim al-Kuszajri (986‹1074) autor pierwszego traktatu sufickiego (tłumaczony na polski jako Ar-Risala al- Qusayriyya, czyli Traktat o sufizmie; tłumaczenie z arabskiego ks. Jerzy Nosowski, wyd. Dialog 1997). Również autor traktatu o alchemii.
– al-Farabi (znany na Zachodzie jako Alfarabius), prekursor Awicenny, autor prac na temat alchemii, filozof neoplatoński.
– al-Ghazali (1058-1111), ,,Przędzarz”, znany jako Algazel. Nosił przydomek „Dowód lslamu”, autor Alchemii Szczęścia, Niszy świateł i wielu innych prac. Dokonał ogromnego dzieła pogodzenia nauk koranicznych z racjonalną filozofią.
– Ibn Sina (98O- 103 7), znany na Zachodzie jako Awicenna. Autor dzieł przyrodniczych, psychologicznych i medycznych.
– Abdul Kadir Dżilani (1077-1166), zwany „Różą Bagdadu,” założyciel Ścieżki Kadirijja. Późniejsi europejscy Różokrzyżowcy używali terminologii podobnej do Tariki Kadírjja. (Shah).
– Fariuddin Attar (1150-1229), zwany „Aptekarzem” – luminarz i autor Konferencji Ptaków (Mantiq ut-Tair), oraz Wspomnień Przyjaciół (Tadhldrat al-Aulija).
– Ibn al-Arabi (z. 1164), autor monumentalnych dzieł filozoficznych i mistycznych. Na osiem wieków przed C.G. Jungiem wykładał teorię o kolektywnej niewiadomości.
– Suhrawardi (1154-1191) twórca nauki Iluminizmu, podobnych do starożytnych nauk greckich i perskich.
– Dżelaluddin Rumi (1207-1273), autor słynnego Masnawi. W jego dziełach znajduje się wiele aluzji alchemicznych.

Powyższa lista wymienia wczesnych autorów alchemicznych. Właściwie każdy wiek miał zawsze kilku autorów poświęcających się alchemii – wśród nich szczególnie podążający ścieżką bractwa Nimatullahi po dziś dzień praktykują alchemię w obecnym Iranie. Autor słyszał również o alchemikach współcześnie działających w Indiach.
Związek pomiędzy alchemią i sufizmem jest dość głęboki, sufizm posiada bowiem trzy elementy typowe dla każdej autentycznej ścieżki duchowej: doktrynę, metodę i ,,alchemię”, która umożliwia transformację ludzkiej duszy. Na tej płaszczyźnie rozumienia, sufizm odnajduje w alchemii „gotowy” język, dzięki któremu może on opisać ten aspekt swoich nauk. Co więcej, sufizm zawiera duchową psychoterapie, blisko powiązana z alchemią, jako nauką o duszy. Mistrz suficki w rzeczy samej pracuje z metalem nieszlachetnym duszy ucznia i za pomocą duchowych metod sufizmu, przemienia „metal” w „złoto”.
Istnieje jeszcze jedno podobieństwo. Wielu pośród największych mistrzów Sufi, takich jak Abu’l Hasan Szadhili, czy Shah Ni’matullah Wali, jak się uważa, przemieniało metal w złoto bez żadnej zewnętrznej pomocy, a jedynie poprzez spojrzenie (nazar) , będące sprawcą cudu i „przekładające” ich wewnętrzny stan świętości na metal, tym sposobem przyczyniając się do niezbędnych zmian w uczniu, dla którego to działanie było przeznaczone. Reasumując, słowami Hosseina Nasra można powiedzieć, iż sufizm jest „pierwotnym drzewem, którego jedną z gałęzi jest alchemia, albo ogrodem pełnym kwiatów, w którym alchemia jest obecna jako zapach, który może być wyczuwany w całym ogrodzie, choć należy tylko do jednego gatunku kwiatów.”
Kolejnym interesującym związkiem alchemii i sufizmu jest inne określenie dla kamienia filozoficznego: Azot, które według orientalistów pochodzi od słowa al-dhat (lub azzat), czyli esencja, lub wewnętrzna rzeczywistość. Kamień filozoficzny według sufich jest właśnie esencją (dhat), która jest tak potężna, iż może uszlachetniać cokolwiek, z czym wejdzie w kontakt.
Nie ma wątpliwości, że alchemia z całym symbolicznym językiem, stanowi duchową sztukę regeneracji człowieka i wyraża cel ludzkiego życia. Oderwanie człowieka od swej esencji, jest przyczyną dysharmonii i niespełnienia. Człowiek może odnaleźć Kamień Filozoficzny wewnątrz siebie, poprzez ciągły proces oczyszczenia.
Jedną z metod rozwoju sufich, jest aktywacja specjalnych ośrodków percepcji, zwanych lataiƒ (subtelny). W odróżnieniu od czakramów jogi, z którymi są często mylone, lataiƒ nie posiadają niewidzialnych połączeń z nerwami i narządami w ciele ludzkim. Metody aktywacji lataiƒ znaleźć również można w chrześcijaństwie.
Kolejność kolorów w procesie alchemicznym, posiada analogię w systemie lataich sufich (zwłaszcza tariki nakszbandija). l tak ośrodek zwany umysł/serce (qalb)ma kolor żółty i mieści sie z lewej strony ciała; duch (ruh) czerwony, z prawej; świadomość (sirr) biały, w okolicy splotu słonecznego; intuicja (khafi) kolor czarny na czole; głęboko ukryty (akhƒa) kolor zielony i mieści się w centrum klatki piersiowej. W zachodniej alchemii kolejność przejawionych kolorów jest bardzo istotna. W alchemii chrześcijańskiej często spotykaną kolejnością jest: czarny-biały-żółty-czerwony. Nietrudno zobaczyć, że taka sekwencja tworzyć będzie krzyż, zatem przeżegnanie się będzie aktywowaniem subtelnych ośrodków. Jest to kombinacja metody sufickiej, której kolejność aktywacji lataif jest następująca: żółty-czerwony- czarny – biały -zielony. Sufi często również noszą turbany koloru odpowiadającego kolorowi konkretnego ośrodka.

Reasumując, autor niniejszego tekstu jest przekonany, że obrębie religii islamu istnieje wciąż żywy i wysoko rozwinięty system duchowej alchemii, oparty na mistycznym doświadczaniu samego Proroka Muhammada. Od siódmego wieku naszej ery większość mistycznych praktyk ucieleśnionych było w gałęzi muzułmańskiej filozofii zwanej sufizmem. Autor osobiście doświadczył wewnętrznej transformacji, która była możliwa tylko dzięki kontaktowi z autentycznym reprezentantem sufickiej ścieżki Nakszbandiji.
Alchemia, która jest jednocześnie symboliczną nauką materialnych form i symbolicznego wyrazu duchowej i psychologicznej transformacji duszy, stała się łącznikiem między sufizmem a sztuką, zaś jej język środkiem, dzięki któremu twórca i rzemieślnik otrzymał możliwość zintegrowania jego zewnętrznego i wewnętrznego życia, jego pracy i religijnej aktywności.
W jej głębokim znaczeniu alchemia jest duchową techniką wyzwolenia duszy z jej materialnych więzi poprzez uzmysłowienie, że świat nie jest serią obrazków i snu indywidualnej psyche, ale snem Uniwersalnej, lub Duszy Świata, w której partycypuje dusza ludzka. Alchemia jest zatem drogą przebudzenia człowieka z iluzji którą zwiemy „światem”, poprzez kontemplację pierwotnego piękna Natury i partycypację we śnie Duszy Świata poprzez usunięcie barier indywidualnej psyche.